به گزارش موج ارس جلفا [1]، کلیسای سنت استپانوس، یا کلیسای استفانوس مقدس دومین کلیسای مهم ارامنه ایران است که از نظر اهمیت بعد از قره کلیسا (در آذربایجان غربی) قرار می گیرد و در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
این بنا در ۲۶ کیلومتری غرب شهر جلفا در محلی به نام قریه قزل وانگ (صومعه قرمز) در منطقه دره شام واقع شده است، سابقاً راه کوهستانی مالرو داشت و از سال ۱۳۵۰ شمسی راه ماشین و هموار آن ساخته شده و چون در دامنه رشته کوه های ماقارات قرار گرفته به آن عبارت ماقارات سنت استپانوس نیز اطلاق می شود.
سنت استپانوس برگرفته شده از نام استپانوس (یا همان استفان در زبان ارمنی) شهید اول راه مسیحیت است و در اغلب کشورهای جهان کلیساهای متعددی با همین نام وجود دارد. همچنین به دلیل متروکه بودن محل، به “خارابا کلیسا” نیز شهرت دارد.
سنت استپانوس یا سنت استفان اولین شهید راه مسیحیت است که در ۲۶ دسامبر سال ۳۶ میلادی در اورشلیم توسط یهودیان سنگسار شد.
در مورد تاریخچه ساخت این بنا اظهارات فراوانی وجود دارد. عده ای آن را از بناهای اوایل مسیحیت و برخی نیز چون تاورنیه این بنا را به دوره صفویه نسـبت می دهند. درحـالیکه شیوه معماری بنا و مصالح ساختمانی آن نشان دهنده این مطلب است که این کلیسا در بین قرن چهارم تا ششم هجری مابین قرون دهم تا دوازدهم میلادی ساخته شده است و سبک معماری آن تلفیقی از شیوه های مختلف معماری اورارتو، اشکانی و رومی است که بعد از به وجود آمدن بناهای شگرف سنتاچمیادیزین، طاطائوس و آختامار و سنت استپانوس به شیوه معماری ارمنی شهرت یافت.
کهن ترین سند در این باره مربوط به سال ۶۴۹ میلادی است که از وجود دیری در این منطقه آگاهی می دهد، در زمان سلطنت آشوت باگرادونی پادشاه ارمنستان، کاتالیکوس خاچیک رهبر مذهبی ارمنیان در سال ۲۶۶ (هجری قمری) برابر با ۹۷۶ میلادی اسقف اعظم بالکن را به سرپرستی وانگ استپانوس مقدس برگزید او با هزینه پادشاه کلیسایی در محوطه بنا کرد.
هاکوپ جوقاتیسی که طی سال های ۱۶۳۳ تا ۱۶۵۵ / ۱۰۴۳ – ۱۰۶۶ خلیفه اعظم وانگ استپانوس بود، در سال ۱۶۴۳ میلادی / ۱۰۵۳ قمری به تجدید بنا و مرمت کلیسا پرداخت و در ۱۶۵۵ / ۱۰۶۶ قمری به پایان برد.
مرمت بعدی کلیسا بین سال های ۱۶۸۲ / ۱۰۹۴ تا ۱۶۹۱ / ۱۱۰۲ صورت گرفت و مرحله چهارم بازسازی کلیسا به وسیله عباس میرزا در سال ۱۸۲۶ / ۱۲۴۳ انجام پذیرفت.
[2]
عباس میرزا در سال ۱۲۴۶ قمری / ۱۸۳۰ میلادی روستای دره شام را به مبلغ سیصد تومان از محبعلی بیک نخجوانی خرید و وقف وانگ استپانوس کرد، کتیبه ای که به همین مناسبت با خط نستعلیق بر روی سنگ آهکی سرخ رنگی از نوع سنگ های خود بنای کلیسا، بالای در ورودی کلیسا نصب شده است.
متن کتیبه بدین صورت می باشد:
«بسم الله الرّحمن الرّحیم و هو قدیم.
در عصر سلطنت اعلی حضرت قدر قدرت، قضا تؤامان، سکندر حشمت، دارا دربان، نواب اشرف، حضرت نایب السلطنه العلیه، عباس میرزا، ارواحنا فداه که خلف ارشد نامدار جمجاه، ظل الله، فتحعلیشاه قاجار است ابقی الله عمره و سلطنه و ادام الله ملکه که مرحمت بی‌نهایت درباره کمترین دعاگو سرکیس ولد استپان خلیفه جلفای من قراء نخجوان داشت، و گویا که حسن خدمت کمترین در پیشگاه حضور والا جلوه‌گر شده بود، بنابر این قریه دره شام را در تاریخ سنه ۱۲۴۶ به این کمترین که دعاگوی دولت ابد مدت شاهی بودم تیول مرحمت فرمودند که صرف اوجاق دانیال (ع) نمایم و دعاگوی عمر و دولت شاه و شاهزاده و امیرزاده‌ها باشم. در تاریخ سنه ۱۲۴۶ قریه دره شام را از عالیجاه محبعلی بیگ نخجوانی به مبلغ سه صد تومان گرفته، وقف اوجاق دانیال (ع) ساختیم، که هر کس در این مقام مبارک بعد از این خلیفه بوده باشد اولاً به دولت شاه ایران واجب است دعا نماید. ثانیاً لعنت خدا و نفرین رسول بر آن کس شود که این قریه را بفروشد و یا به بیع گذارد وصرف اوجاق ننماید. کتبه علی اشرف نخجوانی سده ۱۲۴۷»
در مورد موقعیت کلیسا نیز می توان چنین استنباط نمود که کلیسا در محوطه ای محصور شده از درختان و در دره سرسبزی واقع شده که حصاری سنگی آن را احاطه کرده و آن حصار باروئی بلند با هفت برج نگهبانی و پنج پشت بند استوانه ای سنگی شبیه به دژهای مستحکم دوره ساسانی و قرون اولیه اسلامی دارد. دروازه این بارو در وسط دیوار غربی تعبیه شده و دارای دری چوبی ـ آهنین می باشد و نقش برجسته ای از حضرت مریم (ع) و دوران کودکی حضرت عیسی (ع) در پیشانی طاق نمای آن به چشم می خورد.
[3]
بنای این کلیسا از سه قسمت اصلی برج ناقوس، نمازخانه، اجاق دانیال تشکیل شده است.
برج ناقوس کلیسا بر روی ایوان دو طبقه ای متصل به دیوار جنوبی کلیسا قرار دارد. این برج با نقوش برجسته فرشته، صلیب، ترنج، ستاره گل هشت پر زینت یافته است. این برج از آثار نفیس دوره قاجاریه است و در زمان عباس میرزا نایب السلطنه مرمت شده است. درب ورودی نمازخانه منبت کاری با تزئینات بسیار زیبای آن در وسط ضلع غربی تعبیه شده است و گفته می شود بیش از هزار تکه چوب در آن به کار رفته است. در این قسمت از کلیسا حجاری پایه ها و نیم ستون ها و زنجیرهای جوانب و مقرنس های آن از شاهکار‌های هنر حجاری به شمار می رود.
نقش های برجسته ای از فرشتگان بر پیشانی طاق نماهای اضلاع شانزده گانه پهن گنبد مرکزی که در حقیقت پای طاق گنبد بلند و زیبای نمازخانه کلیسا محسوب می شود حجاری شده است. اجاق دانیال تالاری است متصل به دیوار شمالی کلیسا که ۶ متر عرض و نزدیک به ۲۰ متر طول دارد؛ اجاق دانیال به نام دانیال از قدیسین قرن پنجم میلادی معروف است.
کلیساهای حاشیه رود ارس بی شک یکی از دیدنی ترین یادگاران تاریخ در روزهای آغاز سال نو هستند؛ یادگارانی از دیروز برای امروز و فردا …